Dhaqdhaqaaqa saaidka ah ee ilmaha ama Hyperactivity waa xaalad caafimaad oo saameysa dabeecadda ilmaha, taas oo ka mid ah calaamadaha cudurka loo yaqaan ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder). Ilmaha qaba xaaladdan waxay muujiyaan heerar sare oo dhaqdhaqaaq aan caadi ahayn, fiiro yaraan, iyo isku-dar ah dabeecado aan degganeyn. ————————————————————————*Astaamaha ilmaha qaba Hyperactivity* (dhaqdhaqaaq xad-dhaaf ah) waxaa ka mid ah:
1. Dhaqdhaqaaq Joogto ah:
• Ilmuhu si joogto ah ayuu u wareegayaa ama u ordayaa, xitaa marka aysan jirin wax sabab ah oo dhaqaaq looga baahan yahay. Waxay u muuqdaan kuwo aan fadhiisan karin ama aan degi karin.
2. Fiiro Yaraan:
• Ilmaha waxaa ku adkaanaya inuu diiradda saaro hal hawl muddo dheer, gaar ahaan shaqooyinka u baahan maskax iyo feejignaan, sida akhriska ama waxbarashada.
3. Xakameyn la’aanta :
• Carruurtan waxay ku adag tahay inay sugaan qaddarkooda ama sugitaanka shuruudaha, waxay si degdeg ah u dhex galaan ama u carqaladeeyaan hawlaha ay dadka kale wadaan.
4. Qas iyo Xamaasad Xad-dhaaf ah:
• Waxay had iyo jeer ku jiraan xaalad firfircoon, iyagoo raadinaya waxyaabo cusub oo lagu ciyaaro ama lagu dhexgalo, marar badan iyagoo aan dhammeyn hawsha ay markii hore bilaabeen.
5. Hadlo Badnaan iyo Buuq:
• Waxay u muuqdaan kuwo si joogto ah u hadlaya xitaa marka aysan jirin sabab, iyaga oo aan ka warqabin in dadka kale aysan ku faraxsaneyn ama aysan fiicnayn inay buuqaan.
6. Degdegsiimo:
• Waxay degdeg ugu dhaqmaan xaaladaha iyaga oo aan si fiican uga fiirsan, sida inay si dhaqso ah ugu boodaan ciyaaraha ama hawlaha kala duwan iyada oo aan qorshe cad lahayn.
7. Aan Joogsaneyn:
• Xitaa marka ay hurdaan ama ay fadhiyaan, waxay sii wadaan dhaqdhaqaaqyo sida ruxida lugaha, faraha ama dhaqaaqyo kale oo aan deganeyn.
8. Kacdoon:
• Waxay si sahlan uga xanaaqaan oo ay uga falceliyaan xaaladaha aan culeys weyn lahayn, iyagoo badanaa ka dhaca caro ama qalalaaso.
9. Mashquulsi La’aan:
• Waxay u muuqdaan kuwo aan waligood mashquulin karin wax halis ah oo ay si dhab ah ugu howlgalaan, waxayna u muuqdaan kuwo si fudud u xiiso beela.
Astaamahani waxay ku kala duwan yihiin heerarka dabeecadda iyo saameynta ilmaha, waxaana muhiim ah in la fahmo oo loola dhaqmo si taxaddar leh, iyadoo loo baahan karo caawimaad caafimaad ama hab-dhaqan toosin. ————————————————————————— Daaweynta ilmaha qaba **hyperactivity** (dhaqdhaqaaq xad-dhaaf ah) waxay ku xirantahay heerka dhibaatada, astaamaha ilmaha, iyo xaaladaha ku xeeran. Waxaa jira dhowr qaab oo loo daweeyo, oo ay ka mid yihiin:
1. Daawaynta Dabeecadda iyo Hab-dhaqanka (Behavioral Therapy)
Tani waa habka ugu muhiimsan ee lagu maareeyo dhaqdhaqaaq xad-dhaaf ah, gaar ahaan marka ay carruurtu yaryihiin. Habkani wuxuu ilmuhu barayaa inuu fahmo oo xakameeyo dabeecadiisa. Waxaa la baraa inay isticmaalaan farsamooyinka dajinta sida:
- Ujeeddooyin gaar ah loo dejiyo oo la dabaqo abaalmarinno.
- In waalidku fahmo oo aqoonsado dhibaatada si ay u taageeraan ilmooda.
- In carruurtu la siiyo hagitaan sida loola dhaqmo xaaladaha adag.
2. Tababarka Waalidka (Parent Training)
- Waalidku waxay ka qeyb qaadan karaan barnaamijyada tababarka, oo loogu talagalay inay ka caawiyaan sida ugu wanaagsan ee ay ula macaamili karaan ilmahooda dhaqdhaqaaqa badan. Waxay bartaan farsamooyin la xiriira:
- Kordhinta dulqaadka.
- Dejinta sharciyo cad oo waqtiyada ciyaarta iyo shaqada loo kala saaro.
- Ku dhiirrigelinta habdhaqanka wanaagsan iyada oo la adeegsanaayo nidaamyo abaalmarin ah.
3. Daawooyinka (Medication)**
- Haddii dhaqdhaqaaqa ilmaha uu yahay mid daran oo maalin kasta carqaladeeya nolosha ilmaha, waxaa loo qaadan karaa daawooyin. Waxaa jira laba nooc oo waaweyn oo daawooyin ah oo loo isticmaalo hyperactivity:
- Daawooyinka Firfircoonida Kordhiya (Stimulants)**: Daawooyinka sida methylphenidate (Ritalin) iyo amphetamines (Adderall) waa kuwa caanka ah ee loo isticmaalo carruurta qaba ADHD iyo hyperactivity, waxayna caawiyaan inay hagaajiyaan feejignaanta iyo is-xakameynta ilmaha.
- Daawooyinka aan Firfircoonayn (Non-Stimulants)**: Waxaa jira daawooyin kale oo aan firfircooneyn sida atomoxetine (Strattera) ama guanfacine, kuwaas oo caawiya sidii ilmuhu u noqon lahaa mid degan.
4. Talo-bixin iyo Wacyigelin (Counseling and Support)
- Waalidka iyo ilmaha labadaba waxaa laga caawin karaa talo-bixin caafimaad oo ku saabsan sida loola macaamilo xaaladaha adag. Wacyigelintu waxay gacan ka geysataa in carruurta lagu caawiyo fahamka naftooda iyo sidoo kale hagaajinta xiriirka bulshada ee ay la leeyihiin dadka kale.
5. Nolol Caafimaad Qabta
- Isbeddelada nololeed ee sida maalin kasta loo maareeyo dhaqanka ilmaha ayaa door muhiim ah ka ciyaara daaweynta. Waxa muhiim ah:
- Cunto Caafimaad Leh : Carruurta waxaa looga baahan yahay inay helaan cunto caafimaad leh oo dheellitiran, sida borotiinka, fiitamiinada, iyo nafaqooyinka kale ee muhiimka ah.
- Jimicsi Joogto ah : Jimicsiga ayaa ilmaha ku caawiya inuu tamartiisa isticmaalo, taas oo ka caawisa inuu noqdo mid degan oo xasilloon.
- Hurdo Fiican: Ilmuhu waa inuu helo hurdo ku filan, maadaama hurdo yari ay ka sii darto astaamaha dhaqdhaqaaqa xad-dhaafka ah.
6. Dhisidda Dabeecado Toosan
- Ilmaha waxaa lagu caawin karaa in la siiyo hawlo waqti leh oo loogu talagalay inay ku tababaraan hab-dhaqan wanaagsan iyo feejignaan. Waxay noqon kartaa inay sameeyaan jadwal joogto ah oo hawlahooda maalinlaha ah, si ay ugu bartaan xakamaynta waqtiga iyo masuuliyadda.
7. Ka Hortagga Xaaladaha Dhibaatada Wada
- Mararka qaarkood, hyperactivity waxay la xiriirtaa xaalado kale oo caafimaad ama nafsaani ah sida walaaca ama niyad-jabka. Haddii xaalad kale ay jirto, waxaa lagama maarmaan ah in la daweeyo arrintaas si loo yareeyo hyperactivity-ga ilmaha.
8. Taageerada Dugsiga iyo Macallimiinta
- Macallimiinta dugsiyada waxaa loo baahan yahay inay gacan ka geystaan maareynta xaaladda ilmuhu ku sugan yahay iyagoo adeegsanaya farsamooyin wax ku ool ah sida jadwalka hawlaha yar yar ee soo noqnoqda, hawlo isbeddel badan leh, iyo in ilmuhu helo jawi waxbarasho oo dagan.
Daaweynta hyperactivity waa mid u baahan dulqaad, isku xirnaan, iyo faham ballaaran oo ku saabsan xaaladda ilmaha, waalidka iyo dadka kale ee ku xeeran ilmuhuna waa inay wada shaqeeyaan si loo wanaajiyo hab-dhaqanka ilmaha. ————————————————————————— Ilmaha qaba Hyperactivity ( Dhaq dhaqaaqa Saaidka ah iyo Waxbrashadooda ————————————————————————— Ilmaha qaba *hyperactivity (dhaqdhaqaaq xad-dhaaf ah) waxbarashadoodu waxay u baahan tahay farsamooyin gaar ah oo ka duwan kuwa carruurta caadiga ah, sababtoo ah carruurtan waxay la kulmaan dhibaatooyin dhinaca feejignaanta, dhaqanka, iyo xakamaynta tamartooda. Si guul looga gaaro waxbaridda ilmaha qaba hyperactivity, waxaa habboon in la isticmaalo farsamooyin wax ku ool ah oo loo adeegsado taageero gaar ah. Halkan waxaa ku qoran habab waxbarid oo waxtar leh:
1. Sameynta Jadwal Joogto Ah
- Ilmaha qaba hyperactivity waxay aad ugu baahan yihiin nidaam iyo jadwal joogto ah. Ku samaynta jadwal maalinle ah oo qeexaya wakhtiyada shaqada iyo nasashada waxay caawisaa ilmaha inuu fahmo waajibaadka iyo mas'uuliyadaha ku aaddan waqtigaas.
- U qoondee jadwalka shaqada in lagu daro nasashooyin gaagaaban oo joogto ah si loo xakameeyo tamarta xad-dhaafka ah.
2. Qaybin Shaqada (Break Tasks into Smaller Steps)
- Carruurta qaba hyperactivity waxaa ku adag inay diiradda saaraan shaqooyinka waaweyn ama muddada dheer soconaya. Qaybi shaqooyinka waaweyn ee waxbarashada qaybo yar-yar oo la maareyn karo, si ilmaha u dareemo guul marka uu shaqo yar dhammeeyo, taasoo dhiirrigelin u noqon karta inuu ku sii dadaalo.
- Shaqo kasta waa inay noqotaa mid la fahmi karo oo u muuqata mid la gaari karo.
3. Adeegsiga Dhaqdhaqaaqa iyo Hawlaha Gacanta
- Ilmaha qaba hyperactivity waxay inta badan tamar ku badan tahay, markaa waa muhiim in dhaqdhaqaaqyada loo isticmaalo qayb ka mid ah waxbarashada. Waxbaridda ilmaha iyadoo la adeegsanayo waxyaabo uu gacantiisa ku qabto, sida ciyaaraha waxbarasho, qalin iyo buug ay wax ku qoraan, iyo in jidhkiisa dhaqaajiyo, waxay caawisaa in uu sii feejignaado oo uu sii wado waxbarashada.
4. Isticmaalka Abaalmarinta iyo Dhiirrigelinta
- Ilmaha waxaa lagu dhiirrigelin karaa inuu shaqadiisa dhammeeyo iyadoo la siinayo abaalmarin yar marka uu shaqo wanaagsan qabto. Tusaale ahaan, haddii uu shaqadiisa dugsiga si fiican u dhammeeyo, waxaa loo oggolaan karaa inuu helo waqti ciyaar ah ama hawl uu jecel yahay.
- Ku dhiirri geli ilmaha dabeecad kasta oo wanaagsan, taasoo ka caawinaysa inuu ku dadaalo wanaajinta dhaqanka waxbarasho.
5. In la Iska Ilaaliyo Cadaadiska Xad-dhaafka ah
- Carruurta qaba hyperactivity waxay aad uga dhib badan tahay inay maqlaan amarrada badan ee hal mar la siiyo. Waxaa fiican in la yareeyo amarrada hal mar la siiyo, lagana dhigo kuwo fudud oo cadcad, taas oo ka dhigaysa inay si fudud u fahmaan waxa laga filayo.
6. Sii Fursad uu Tamarta ku Bixiyo (Active Learning)
- Waa muhiim in ilmaha la siiyo waqtiyo uu tamartiisa ku isticmaalayo, sida ciyaaraha fudud ama jimicsi gaaban inta u dhaxeysa casharrada. Jimicsiga ayaa caawiya ilmaha inuu ku mashquulo si uu uga fogaado inuu noqdo mid firfircoon ama dhibsado hawsha waxbaridda.
7. Isticmaal Farsamooyinka Waxbarasho ee Kala Duwan
- Carruurta qaba hyperactivity waxay badanaa dhibaato ku qabaan waxbarashada qaab gaar ah, sidaas darteed isticmaal habab kala duwan si loo gaaro diiradda. Tusaale ahaan:
- Adeegso muuqaal (sida sawirro ama filimaan waxbarasho).
- Samee su'aalo ku saabsan casharka si loo hubiyo fahamka.
- Adeegsiga qalab lagu ciyaaro ama shay la taaban karo oo la xidhiidha casharka.
8. U Samee Meel Deggan oo Wax Lagu Barto
- Waa muhiim in ilmuhu helo meel xasilloon oo ka caawin karta diiradda saaridda waxbarashada. Meeshaas waa inay noqotaa mid ka fog carqalado sida codadka sare ama dhaqdhaqaaqyada kale ee ka socda guriga.
- Kala dooro kursi raaxo leh iyo miis ku habboon ilmaha, si uu si fiican ugu diiradda saaro shaqada.
9. Isku-darka Hawlaha Maskaxda iyo Jidhka
- Carruurta qaba hyperactivity waxaa caawinaya isku-darka hawlo u baahan maskax iyo jidhba. Waxay ka caawinaysaa inay tamartooda isticmaalaan si ka wanaagsan, tusaale ahaan:
- Casharrada maadooyinka fudud sida xisaabta iyo sayniska waxaa lagu dari karaa hawlo jidh dhaqaajis ah oo lagu isticmaalo gacmaha sida isku xirka sawirrada ama isku-geynta walxaha.
10. Xiriir Wanaagsan oo Joogto Ah oo lala Yeesho Macallimiinta
- Waalidka iyo macallimiinta waa inay si joogto ah isugu xirnaadaan si ay ula socdaan horumarka ilmaha iyo si loo fahmo caqabadaha uu la kulmo. Wada shaqaynta macallimiinta waxay caawisaa inay sameeyaan habab wax ku ool ah oo si gaar ah loogu talagalay ilmaha.
Guud ahaan, waxbarashada ilmaha qaba hyperactivity waxay u baahan tahay dulqaad, habeyn, iyo habalyo joogto ah si loo taageero horumarkiisa waxbarasho. Waxay muhiim tahay in waalidka, macallimiinta, iyo dhakhaatiirta si wada jir ah uga shaqeeyaan sidii ilmaha loogu taageeri lahaa barashada iyo habdhaqankiisa. ————————————————————————— Buugga :mushkiladaha ilmaha ee u qorey c/kareem bakaar page: 31-40 ————————————————————————Nadiira
No comments:
Post a Comment